ضریح امام رضا(ع)
ضریح امام رضا(ع) سازه مشبکی که بر قبر امام رضا(ع) نهاده شده است. این سازه با صفحه‌های زرین و سیمین زینت یافته و آیاتی از قرآن کریم بر آن نمایان است. بنا به شواهد تاریخی، تاکنون چندین ضریح بر روی مرقد امام رضا(ع) نصب گردیده که ضریح فعلی پنجمین آنهاست. ابن بطوطه (۷۰۳ ق/ ۷۷۹ ق)، در سفرنامه خود از ضریحی چوبی بر مزار امام رضا(ع) یاد می‌کند که سطح آن را با صفحات نقره پوشانده بودند. اما بنا بر شواهد تاریخی، نصب ضریح به معنای اصطلاحی آن، بر مزار امام رضا(ع) از دورۀ صفویه آغاز شده است.
واژه ضریح
ضریح کلمه‌ای عربی است که در فرهنگ‌های عرب به معنای شکاف میانه قبر و خود قبر آمده است، اما در اصطلاح فارسی سازه مشبّکی از طلا، نقره، مس یا چوب و جز آن است، که بر روی قبر امام، امامزاده یا بزرگان مذهبی می‌نهند. از تاریخچه پیدایش ضریح و تغییر و تحول آن به شکل کنونی اطلاع دقیقی در دست نیست، اما ضریح به معنای اتاقک و صندوق از قرن نخست قمری رایج بوده است، ظاهراً پیشینه ضریح به شکل کنونی (مشبک و از نقره و مس)به دوره صفویه برمی‌گردد.
ضریح چوبی (نخستین ضریح)
ظاهراً نخستین پوشش بر مرقد امام رضا(ع) همان است که ابن بطوطه در سفرنامه خود از آن یاد می‌کند و احتمالا این همان صندوقی است که سال ۵۰۰ق صاحب کتاب روضات از کتاب ثاقب المناقب نقل می‌کند که«چون انوشیروان مجوس اصفهانی از بزرگان دربار سلجوقی که در زمان سلطان سنجر شفا یافته بود بر مرقد رضوی صندوقی از نقره ترتیب و تقدیم نمود.» در زمان شاه تهماسب صفوی (۹۵۷ ق) ضریحی بر روی این صندوقچه چوبی نصب گردید، از این رو پیشینه ضریح به شکل کنونی به دوره صفویه برمی‌گردد. با این حال درباره تاریخچه نخستین ضریح نصب شده بر روی مرقد امام رضا(ع) روایات متفاوتی در منابع تاریخی ذکر شده است. نویسنده کتاب تاریخ آستان قدس احتمال داده است که اولین ضریح در عهد تیموریان و بعضی احتمال داده‌اند که در عهد شاه اسماعیل اول صفوی نصب شده باشد. عده‌ای نیز آن را منسوب به عهد شاه طهماسب اول می‌دانند. به نظر می‌رسد تا سال ۱۳۱۱ش به دلایل مختلف از جمله عدم امکان رؤیت کتیبه ضریح قدیمی، تاریخ نصب و نام بانی آن مورد اختلاف بوده است.
وجود ضریح به استناد اخبار موجود در منابع تاریخی در عهد شاه طهماسب اول صفوی قطعی است، چون واژه ضریح چندین بار در رویدادهای مربوط به تاریخ مشهد در منابع این دوران نقل شد است. درباره مشخصات این ضریح نیز اخبار متفاوتی وجود دارد. بیشتر نویسندگان جنس ضریح را چوب با تسمه‌های فلزی و پوششی از صفحات طلا و نقره بوده دانسته‌اند، بعضی نوع چوب اولین ضریح را از شمشاد و برخی از صندل و بعضی دیگر از جنس نقره و عده‌ای دیگر همچون اعتمادالسلطنه و مؤلف منتخب التواریخ جنس ضریح را از فولاد می‌دانند.
ضریح نگین‌نشان (دومین ضریح)
ضریح دوم، ضریحی مرصّع فولادی، معروف به ضریح نگین نشان است، که در سال ۱۱۶۰ق نصب شده است. براساس شواهد تاریخی، واقف ضریح، شاهرخ فرزند رضاقلی میرزا فرزند نادرشاه افشار و نوه شاه سلطان حسین صفوی است، اعتمادالسلطنه مشخصات این ضریح را نیز به صورت کامل در نوشته‌هایش آورده است. در این ضریح، کتیبه منحصر به دو سطر خط نستعلیق چهاردانگ است که بالای سر ضریح مبارک طلاکوب کرده‌اند به این عبارت:
- «نیازمند رحمت ایزد مستعان و تراب اقدام زوار این آستان ملائک پاسبان (سبط) سلطان نادرشاه شاهرخ شاه الحسین الموسوی الصفوی بهادرخان به وقف و نصب این ضریح و قبّه‌های مرصع چهارگوشه ضریح مقدس مبارک موفق گردید سنه ۱۱۶۰.»
البته برخی از منابع به ساخت این ضریح توسط نادرشاه اشاره دارند. وجود جواهرات بر بدنه ضریح دوم مسلم است و گزارش مؤلف جنّات ثمانیه در سال ۱۳۳۱ق آخرین خبر از وجود این جواهرات و مؤید قرار داشتن چهار دانه یاقوت و یک دانه زمرّد در گوی‌های ضریح در حدود اواخر عهد قاجاریه است، اما با گذشت حدود بیست سال از این تاریخ به گزارش مؤتمن در سال ۱۳۱۱ ش، از این جواهرات خبری نیست. جواهرات و اشیاء و تزئینات این ضریح در عهد افشاریه مورد دستبرد قرار می‌گیرد و به نوشته اعتمادالسلطنه، جانشینان نادر پس از قتل او به ضریح مطهر تعرض می‌کنند. اما به نوشته بهبهانی جمعی از مؤمنان به سرپرستی سید محمد مهدی خراسانی متولی آستانه طلا و جواهرات را مسترد می‌نمایند و دوباره ضریح را تزیین می‌کنند. ضریح دوم یا ضریح مرصع از تاریخ نصب (۱۱۶۰ ق) به مدت حدود ۷۳ سال در معرض زیارت قرار داشته، تا این که در تاریخ ۱۲۳۳ق در کنار ضریح قبلی و در قسمت بیرونی نصب می‌گردد.
ضریح فتحعلی شاهی (سومین ضریح)
نام بانی ضریح سوم نامشخص است، اما به طور قطع و مسلم این ضریح در عهد فتحعلی شاه وجود داشته است؛ چنان که برخی از منابع به درِ مرصع نصب شده بر روی این ضریح که توسط فتحعلی شاه در تاریخ ۱۲۳۳ق اهدا شده اشاره دارند. بعضی از نویسندگان زمان نصب این ضریح را در اوایل عهد قاجاریه می‌دانند و بسیاری از نویسندگان باشتباه تاریخ کتیبه و نام بانی در ضریح را مربوط به ضریح دانسته و فتحعلی شاه را بانی ضریح معرفی می‌نمایند، در حالی که به نوشته اعتمادالسلطنه این ضریح فاقد کتیبه است.
در باره مشخصات این ضریح نوشته‌اند که طول آن پنج، عرض آن سه، و ارتفاع آن دو و جنس آن از فولاد است بر روی ضریح مشبکی مطلا و بر فراز آن شیروانی چوبی، با پوشش طلا وسط شیروانی یک سر طوق طلا مرصع به جواهر و در دو طرف آن دو قبه جواهرنشان است و بالای آن هم پوشش بسیار نفیسی گسترده است.
این ضریح در عهد سلطنت محمد شاه قاجار مورد دستبرد قرار گرفت، پس از آن که محمد حسن خان سالار پسر آصف الدوله والی خراسان طغیان نمود، تمام طلا و نقره‌های روی ضریح را تصرّف کرد و درب مرصع فتحعلی شاهی را نیز از ضریح جدا نمود و به نام خود سکه زد. این واقعه در ۱۲۶۴ق اتفاق افتاد، و پس از آن که ناصرالدین شاه بر تخت سلطنت نشست، تعمیرات ضریح از ۱۲۶۸ق آغاز شد.
ضریح شیر و شکر (چهارمین ضریح)
چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره معروف به شیر و شکر است که در سال ۱۳۳۸ش ساخته شده و پس از برداشتن ضریح سوم و انتقال آن به موزه، روی ضریح نگین نشان نصب می‌شود، بر روی سقف ضریح از داخل دو بیتی نوشته شده که به حساب ابجد از مجموع حروف مصراع چهارم عدد ۱۳۷۰ق بدست می‌آید که تاریخ نصب ضریح است.
این ضریح به همت ابوالحسن حافظیان ساخته شد. انجام اقدامات و تشریفات نصب ضریح جدید مصادف بود با شروع کار نایب التولیه جدید محمد مهران که پس از استعفای شادمان آغاز به کار نمود. او در مقاله‌ای با عنوان «ضریح جدید» چگونگی نصب ضریح شیر و شکر را به تفصیل آورده، می‌نویسد پس از انجام مشورت لازم با اعضای هیأت ویژه، کار نصب ضریح جدید آغاز گردید و از صبح روز چهارشنبه هشتم بهمن ماه ۱۳۳۸ش پس از غبارروبی مرقد مطهر در مدت ۱۷ روز عملیات برداشتن ضریح فولادی و مرمت و تعویض سنگ‌های پای ضریح انجام شد و ضریح دوم تمیز و اصلاح شده به وسیله جرثقیل بالا کشیده شد و کف ضریح ترمیم و پس از نصب چهارچوبه ضریح جدید شیر و شکر، کار نصب روکش‌ها و قاب‌ها و سقف انجام شد و سرانجام در ساعت پنج و نیم بعد از ظهر ۱۴ شعبان ۱۳۷۹ق مقارن با شب ولادت حضرت ولی عصر(عج) مطابق با ۲۲ بهمن ۱۳۳۸ ش، درِ حرم برای زیارت مشتاقان مفتوح گردید.
ضریح سیمین و زرین (ضریح کنونی)
ضریح پنجم؛ ضریح سیمین و زرین: در سال ۱۳۷۲ش به دستور تولیت آستان قدس رضوی، مطالعات و بررسی‌های مقدماتی ساخت ضریح جدید آغاز و پس از هفت سال ساخته و آمادۀ نصب شد.
با گذشت حدود چهار دهه از زمان نصب ضریح چهارم، به مرور زمان ارکان ضریح شیر و شکر پوسیده و روکش‌های نقره‌ای و طلایی آن ساییده و به رغم تعمیرات مکرر به دلیل کمی ضخامت و فرورفتگی، از استحکام لازم برخوردار نبود، لذا ساخت ضریح پنجم مورد توجه قرار گرفت و پس از حدود پنج سال بررسی، براساس طرح ابتکاری استاد فرشچیان، کار ساخت ضریح جدید موسوم به ضریح سیمین و زرین از سال ۱۳۷۲ش آغاز شد و پس از آماده سازی، عملیات اجرایی نصب پس از انجام آخرین مراسم غبارروبی ضریح قبلی، از شامگاه روز شنبه ۲۱ دی ۱۳۷۹ش آغاز گردید و پس از اتمام کار در روز سه شنبه ۱۶/۱۲/۷۹ مقارن با عید قربان، طی مراسمی با حضور آیت الله خامنه‌ای و تولیت آستان قدس رضوی بازگشایی روضه رضوی با ضریح جدید صورت گرفت.
ضریح جدید که پنجمین ضریح نصب شده بر روی مرقد امام رضا(ع) است حدود ۱۲ تن وزن دارد و از جمله ویژگی‌های آن، ضخامت پوشش نقره‌ای و طلایی آن و نیز اتصال روکش‌ها بدون پیچ است. طول ضریح ۷۸/۴ متر و عرض آن ۷۳/۳ متر و ارتفاع آن با محاسبه سنگ و پایه ۹۶/۳ متر است و جمعاً دارای چهارده دهانه در اطراف است. دو سوره هل اتی و یس به صورت کتیبه در دور تا درو ضریح نوشته شده که طول کتیبه سوره هل اتی ۷۶/۱۶ و عرض آن ۱۴ سانت و کتیبه سوره یس دارای ۶۶/۱۷ متر طول و ۱۸ سانتیمتر عرض است.
در تمامی گلبرگ‌ها و نقوش به کار رفته مفاهیم فرهنگ متعالی اسلام متجلی است و تأکید بر اسلامی و ایرانی بودن اجزاء متشکله، از دیگر ویژگی‌های این ضریح است. استفاده از اعداد ۵ و ۸ و ۱۴ در ساختار ضریح به طور مشخص نشان دهنده پنج تن و رتبه صاحب ضریح به عنوان هشتمین امام است و نیز وجود ۱۴ محراب در چهار ضلع ضریح که رأس محراب‌ها به کلمه الله ختم می‌شود. ضریح موجود در مجموع در طول ۳۱ سانتی متر و در عرض ۴۲ سانتی متر و در ارتفاع ۶ سانتی متر نسبت به ضریح قبلی (شیر و شکر) وسیعتر و بزرگتر است و در سقف و بخش داخلی بدنه ضریح به جای استفاده از چوب ساده و رنگ و روغن، از هنر خاتم‌کاری بهره‌گیری شده است.
پانویس
منابع
- ابن بطوطه، سفرنامه(رحله) ابن بطوطه، ترجمه: موحد، محمد علی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، ۱۳۵۹ش.
- طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، مصحح: سیداحمد حسینی، کتابفروشی مرتضوی، تهران، ۱۴۱۶ ق.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله :